समाधी योग, सकर्मक यंत्र की स्टॅटिस्टिकल यक्ष?

अनिकेत, बाजीकोवा, चंदर, डेव्हिड आणि नेव्हिल ठरल्याप्रमाणे महिन्याच्या पहिल्या शुक्रवारी चंदरकडे जमले होते. रीडर्स डायजेस्टचे लॉजिकचे कोडे बनवता यावे इतके त्यांचे आचार-विचार आणि आयुष्य वेगळी होती. नमुनेच द्यायचे झाले तर सध्या ते जरी पॅसाडेनामध्ये भेटत असले तरी केवळ अनिकेत मूळचा कॅलिफोर्निअन होता. अजून दोघे भारतीय, एक जपानचा तर एक इस्ट कोस्ट वरील.

अनिकेत स्वेच्छेने शाकाहारी होता, तर चंदर तत्व म्हणून. नेव्हिल अभियंता होता, डेव्हिड व्यापारी होता, बाजीकोवा शिक्षक होता तर इतर दोघे आधी उच्च शिक्षणाच्या पदव्या कमावून आता शेअर्सच्या उलाढाली करीत. त्यांची धर्माबद्दलची मतेदेखिल भिन्न होती. असे सर्व जरी असले तरी एक समान दुवा म्हणजे पटखेळांची व्यसन म्हणता येईल इतकी आवड. चंदर अविवाहित असल्यामुळे त्यांचा अड्डा त्याच्याकडे जमत असे.

खेळांमध्ये ते नेहमी खर्‍या आयुष्याशी असलेल्या आणि अनेकदा नसलेल्याही समांतरता शोधत असत. अगदी खर्‍या आयुष्याचे भान विसरून. बर्‍याच आधी ते पाचहीजण या निष्कर्षाप्रत येऊन पोहोचले होते की हे खेळ पूर्णपणे तार्किकरित्या खेळून काही फायदा नाही. इतर लोक तर्कच नव्हे, तर कारणमीमांसेचा पदर सोडूनदेखिल कुठल्याकुठे पोहोचू शकतात. आज ते गढले होते स्कॉटलंड यार्ड खेळण्यात.

खेळ हे चुरस निर्माण करण्याकरता, मनोरंजनाकरता बनवले जातात. त्यामुळे त्यात शक्याशक्यतेचा अंश असतो, तसाच खर्‍या आयुष्यात कितपत असतो हा प्रश्न त्यांच्यापैकी प्रत्येकालाच अनेकदा पडला होता. ते सत्याच्या किती जवळ होते हे त्या एका ब्रह्मदेवालाच ठाऊक.

ब्रह्मदेवाने विश्वाचे बस्तान बसवल्यानंतर तो विधीलिखिताप्रमाणे त्याच्या एका दिवसानंतर झोपायला गेला. ब्रह्मदेवाचा एकच दिवस जरी असला तरी अर्थात मानवाची त्यात १००० महायुगं लोटली होती. कृत, त्रेता, द्वापार अन् कली युगांत हळूहळू होत गेलेली अधोगती पाहून आधी तो हळहळायचा, पण मायेची कांडी फिरल्याप्रमाणे जेंव्हा पुन्हा सगळे सुरळीत व्हायचे तेंव्हा तो हुरळूनदेखिल जायचा. पण हे काही महायुगेच चालले. नंतर त्याला त्या सर्वाचा कंटाळा येऊ लागला. त्याने ’बदल हवा’ अशी विष्णूची प्रार्थना केली. आधी तर विष्णूने ते हसण्यावारी नेले. पण जेंव्हा ब्रह्माचा आग्रह दिसला, तेंव्हा तो मंद स्मित करून म्हणाला,"विधीलिखित हे लिखित असे काही नसून केवळ निसर्गनियम असतात. निसर्ग म्हणजे माझीच माया जरी असली तरी निसर्गात मीदेखिल ढवळाढवळ करू शकत नाही. जशी माया माझ्यामुळे आहे, तसाच मी मायेमुळे आहे. तरी पण, तू म्हणतोच आहेस तर ठीक आहे. रात्री जेव्हा झोपशील तेंव्हा तुझ्या स्वप्नात माझे काही नास्तिक भक्त येतील - हो, आस्तिक काय आणि नास्तिक काय, सर्व माझे भक्तच. नारदालापण तुझ्या मदतीला पाठवतो. अखंड विश्वात माझी माया प्रत्यक्षात अनुभवली आहे अशा दोनच व्यक्ती आहेत आणि नारद त्यांपैकी एक आहे."

रात्री स्वप्नांच्या उत्कंठेनी बराच वेळ ब्रह्माला झोप लागली नाही. सकाळी जरा उशीराच नारदाच्या 'नारायण नारायण'च्या गजरानी त्याला जाग आली ती जरा कन्फ्युज्डावस्थेतच. दुर्बोध रोगावर स्वप्नाचे रामबाण औषध मिळाले असल्याचा भ्रम क्षणार्धात विरून गेला. एका स्वप्नाऐवजी ब्रह्माच्या चारही डोक्यांना वेगवेगळ्या स्वप्नांची स्मृती होती. एकात आइनस्टाईन 'रिलेटिव्हिटी'बद्दल सांगून गेला होता, एकात बोह्र 'क्वाण्टम मेकॅनिक्स'बद्दल, एकात हाईझनबर्ग 'अन्सर्टन्टी'बद्दल तर एकात कॉनवे 'गेम ऑफ लाईफ'बद्दल. बाकी तपशील काही आठवत नव्हता. हे जेंव्हा त्याने हतबुद्ध होऊन नारदाला विषद केले तेंव्हा तो उद्गारला,"नारायणाची लीला अगाध आहे. चार-चार अंशावतारांचा एकाच दिवशी दृष्टांत! त्यांनी तुम्हाला ऐरावताच्या चार अंगांचे दर्शन घडविले आहे. मी विचारच करत होतो की मला तुमच्याकडे का पाठवले असावे. या पूर्ण रहस्याचा उलगडा करण्यात मजा येणार. पाहूया हे रहस्य आधी तुम्ही सोडवता का मी. पहिला दुवा मी देतो, पण नंतर मात्र आपले दुवे आपणच शोधायचे. कॉनवेच्या 'गेम ऑफ लाईफ'वरून पहिला सुगावा मिळाला. जरूर त्यांना असं वाटतंय की मी तुम्हाला येथील नवी नॉन-अलाईंड गेम रूम दाखवावी. तिथेच ही अवकाशीय ट्रेजर हंट साकारणार. तिथे आज नेमका स्कॉटलंड यार्डचा पट जमणार आहे. त्यात बरोब्बर चार डिटेक्टिव्हरूपी खेळाडू एका चोररूपी रहस्याच्या मागे लागले असतात. चला, निघूया लगेच."

हा नॉन-अलाईंड गेम रूम काय प्रकार आहे या ब्रह्माच्या प्रश्नावर नारद म्हणाला,"बहुतांश खेळ प्रांतीय असतात. जे खेळ वैश्विक असतात त्यांचे संकेतार्थ भिन्न प्रांतीयांकरता भिन्न असतात. असे खेळ खेळीमेळीच्या वातावरणात पाहता व खेळता यावे म्हणून या नॉन-अलाईड गेम रूमची स्थापना ईक्स्ट्लील्टन या ऍझटेक अतिमानवाने केली. तिथे तुम्हाला केवळ दोनच हात असलेले अनेक अतिमानवसुद्धा दिसतील. अर्थात भिन्नधर्मीय."

खेळाच्या वेळी जेव्हा ते तिथे पोचले तेव्हा तिथे सेंट जॉन, तीर्थंकर पार्श्वनाथ, शंकराचार्य आणि इतर अनेक महारथी आधीपासूनच हजर होते. खुद्द ब्रह्माला तिथे पाहून अनेक नजरा त्यांच्याकडे वळल्या. नारदाने लगेच सारवासारव केली की पुढच्या कल्पात भगवंताला नवे फीचर्स ऍड करायचे असल्यामुळे नव्या कल्पनांना अंतिम स्वरूप देण्याकरता ब्रह्मदेवाचा हा फेरफटका आहे.

आज डेव्हिड चोर बनला होता आणि लंडनभर त्याला पकडण्याकरता इतर चौघे बस, ट्रेन, टॅक्सी व होड्यांचा वापर करुन त्याचा मागोवा घेत फिरत होते. खेळाच्या सुरुवातीला प्रत्येक वाहनप्रकाराची ठराविक तिकिटे प्रत्येक डिटेक्टिव्हला मिळतात. चौघांपैकी कोणीही एखादे तिकिट वापरले की ते चोराला प्राप्त होत असे. चौघे असूनही एकट्या चोराला पकडणे सोपे नसते कारण चोर केवळ दर पाचव्या खेपेलाच पटावर अवतीर्ण होऊन दर्शन देत असतो. डिटेक्टिव्ह मात्र कुठे आहेत हे त्याला सततच दिसत असते. आपण पटावर कुठे पाहतो आहोत हे कळू नये म्हणून डोळ्यांवर चढवण्याकरता चोराजवळ एक व्हायजर असतं. कोणता मार्ग घेतला तर त्याच्यापर्यंत पोहोचू याबाबत अनिकेत, बाजीकोवा, चंदर आणि नेव्हिल यांच्यात सतत खलबतं आणि वादविवाद सुरू होते. विसाव्या खेळीपर्यंत बाजीकोवाला आपण चोराच्या जवळ आहोत असे वाटत होते. खूप काळजीपूर्वक त्याने बस, ट्रेन स्टेशन्स इत्यादींचा आणि चोराच्या आधीच्या स्थानांचा अभ्यास करून आपला मार्ग आखला होता. पण चोर जेव्हा थोडा दूरवर अवतरला तेंव्हा मात्र त्याचे मन शंकित झाले. एका कुठल्यातरी छोट्याशा पर्टर्बेशनमुळे पुढचे सगळे बदलले होते.

इकडे जॉनला त्याचे मॅथ्यु, मार्क आणि ल्युकबरोबरचे दिवस आठवले. स्वत:ला तो बाजीकोवाच्या ठिकाणी कल्पू लागला होता. असेच ते चौघे नाझरेथला येशूच्या मागे फिरत असत. असा विचार मनात येतो न येतो तोच त्याने तो आतल्याआत दाबला... 'काय आपण एका चोराची आणि येशूची तुलना करतो आहोत?! धिक्कार असो.'

शंकराला मात्र अशा विचारांचे वावडे नव्हते. एखाद्या वादविवादात असल्याप्रमाणे त्याने थेट आपला मुद्दा मांडला,"चोर-बीर प्रकार आपल्याला आवडत नाहीत. आपण याचे पॉझिटिव्ह रूप का घेऊ नये? डिटेक्टिव्ह चोराच्यामागे लागले आहेत असे न समजता काही भक्त हरीला प्राप्त करण्याकरता त्याला शोधताहेत असे का समजू नये? हरीला सतत भक्तांची जाणीव असते. भक्त मात्र त्यांचा मार्ग चाचपडत असतात. चार वाहनप्रकार म्हणजे प्रभूपर्यंत पोहोचण्याचे चार मार्ग."

ब्रह्मदेवाकडे एक तिरकी नजर टाकून पार्श्वनाथ म्हणाला, "हा चार डोक्यांचा हरी जास्त योग्य वाटतो चौघांचे ध्येय म्हणून. ध्येय जरी एकच असले तरी प्रत्येकाकरता त्याचा मुखडा वेगळा असतो." हा विचार ब्रह्माच्या मनालाही चाटून गेला असल्यामुळे तो खूष झाला. व्हायजरप्रमाणेच उपयोगी पडणार्‍या आपल्या चार काळ्या गॉगल्समागे आपल्या डोळ्यांमधला आनंद लपवीत त्याने मनातल्या मनात स्वत:चीच पाठ थोपटली. तो आनंद मात्र क्षणभरच टिकला. नारद आपल्या प्रभूप्राप्तीच्या कठोर पण तशा असफल तपस्येची आठवण येऊन म्हणाला, "पण प्रभू असा भक्तांपासून दूर पळाला नाही तर जास्त मजा येईल, नाही का?" आपले एस. वाय.चे मॉडेल अजून प्रगल्भ बनवण्याच्या प्रयत्नांत असलेल्या शंकराने नारदाचा हा वाद धुडकावून लावला. तो म्हणाला, "मी मांडली आहे ती ऍनॉलॉजी आहे. ती तिच्या उपयोगितेपलीकडे ताणायची नसते."

अनिकेत चोराच्या अगदी जवळ पोहोचला होता. त्याची आधीची प्रगती पाहून इकडे नारद स्वत:ला त्याच्याबरोबर आयडेन्टीफाय करू लागला होता. अगदी हातातोंडाशी आलेला चोर टॅक्सीची तिकिटे संपल्यामुळे मात्र अनिकेतच्या हातातून निसटला. हरिप्राप्तीचा मार्ग खुंटल्याचा नारदाला पुन:प्रत्यय आला.

एकेक करुन इतरही खेळाडू वेगवेगळ्या ठिकाणी अडकले आणि खेळाच्या शेवटी हरी मोकळाच राहिला. सगळा खेळ खल्लास. हरी प्राप्त का झाला नाही याबद्दल सर्वांचे नॉन-अलाईड गेम रूममध्ये तर्क-वितर्क सुरू असतानाच डेव्हिडने उतरवलेले व्हायजर डोळ्यांवर चढवून चंदरने जाहीर केले, "मी आता चोर बनणार. या पकडा मला." हे पाहून 'पुनर्जन्म! आणि हे काय अघटित - देव माणूस बनतो आणि माणूस देव! चमत्कारच म्हणायचा!’ असे स्तिमित व दिङ्मूढ उद्गार वेगवेगळ्या धडांवर असलेल्या मुखांमधून ऐकू आले.

तितक्यात चोहीकडून विष्णूचा गंभीर पण त्याचवेळी मन शांत करणारा आवाज आला,"होय. तुमचा डेटा थेअरीला फिट झाला नाही तर थेअरी बदलावीच लागते. मशीदीत राम नाही सापडला तर तो सेतूत सापडतो. शेवटी काय, सगळा एक खेळच आहे. पण खेळात असतो तेव्हा तो सिरियसली घ्यायलाच हवा. चला, आपण आपली कामे करावीत. नाहीतरी भक्त तयारच असतात म्हणायला की देव झोपा काढतात!"

- aschig