चला शिकूया कसुती...

‘क

सुती’ हा आहे कानडी शब्द, कई (हात) व सूत (धागा) या दोन शब्दांपासून बनलेला. याचेच अजून एक नाव म्हणजे - कर्नाटकी कशिदा. या शब्दाशी आपल्यापैकी अनेकांची ओळख


'रेशमाच्या रेघानी, लाल काळ्या धाग्यानी,
कर्नाटकी कशिदा मी काढिला, हात नगा लावू माझ्या साडीला'

या लावणीमुळे झाली आहे. मीदेखील त्याला अपवाद नाही. पण या प्रकारच्या भरतकामाची पहिली ओळख झाली ती माझ्या एका बेळगाव वारीमध्ये. एका काकूची मस्त भरगच्च भरलेली सिल्कची साडी पाहिली आणि आपल्याला हे काम आलेच पाहिजे, असे वाटले. हा काळ म्हणजे जेव्हा कशिद्याच्या इरकली किंवा त्यासदृश साड्यांचा अजून सगळीकडे सुळसुळाट न झालेला, असा काळ होता. काकूची साडी तिने हुबळीहून कोणाकडून तरी खास ऑर्डर देऊन भरून आणली होती, त्यामुळे तिथे शिकणे जमले नाही. योगायोग म्हणा किंवा माझी हा टाका शिकायची प्रबळ इच्छा म्हणा, मला एक छोटेसे भरतकामाचे पुस्तक एका मैत्रिणीने बघण्यासाठी दिले होते, त्यात या टाक्याची प्राथमिक माहिती मला मिळाली. त्या पुस्तकातले वाचून मी हा टाका शिकले. त्या पुस्तकाचे नाव, लेखिका, प्रकाशक वगैरे काहीही लिहून ठेवायचे कष्ट मी घेतले नसल्याने ती कुठलीच माहिती आता माझ्याकडे नाही.

या टाक्याचा इतिहासपण अगदी खास आहे. प्रत्येक मुलगी आपल्या लग्नामध्ये नेसण्यासाठी इरकली लुगड्यावर स्वतः भरतकाम करत असे. जितके काम जास्त, तितकी ही साडी खुलून दिसे. प्रत्येक मुलीच्या साडीची ऐट निराळी! साडीवरील भरतकामातले मुख्य आकार (गोपूर, मोर वगैरे) जरी सगळ्यांचे सारखे असले, तरी त्यात कलाकुसर किती आहे, त्यावर तुमचे कौशल्य ठरत असे. ही माहिती माझ्या आजीने मला मी हा टाका शिकायला सुरू केल्यानंतर दिली. तिने पण स्वतःची एक निळी इरकल साडी तिच्या लग्नाच्यावेळी केली होती. या अशाप्रकारे भरतकाम केलेल्या साड्या ही प्रत्येक स्त्रीच्या मर्मबंधातली ठेव असे. माझ्या आजीची साडी घरातल्या एका लग्नाच्यावेळी पेटीतून नाहीशी झाली. तिच्या त्या साडीच्या आठवणी मात्र ती नेहमी सांगत असे.

पूर्वीच्या काळी आतासारखे कार्बन पेपर, ट्रेसपेपर, वेगवेगळ्या रंगाच्या रेशीमलड्या वगैरे काहीही साधने हाताशी नसताना साडीचे धागे मोजून घेऊन हे डिझाईन पूर्ण केले जाई. ज्यांना क्रॉस-स्टिच कसे केले जाते याची माहिती आहे, त्यांनी एकदम तलम इरकल लुगड्याचे उभे-आडवे धागे मोजून मोठमोठे बुट्टे मनाने तयार करुन भरतकाम कसे केले जात असेल, याची कल्पना करा! त्या काळात रेशीम म्हणूनदेखील साडी विणणार्‍यांकडून सूत घेतले जाई. त्यामुळे साडीमध्ये ज्या रंगाचे सूत वापरले असेल त्याच रंगाचे सूत भरतकामासाठी मिळे. एकदा साडी समोर ठेवून कोणते आकार कुठे टाकायचे, वगैरेचा एक कच्चा आराखडा ठरवला जाई आणि मग काम सुरू होई. एकेक साडी पूर्ण होण्यासाठी कधी एक-दोन वर्षेदेखील जात.

सुलट आणि उलट बाजूने हे भरतकाम अगदी सारखेच दिसते. टाका अगदी नाजूक असतो. डिझाईनसाठी वापरले जाणारे आकार देखील अतिशय नाजूक असतात. आपल्या रोजच्या आयुष्यात सतत समोर दिसणार्‍या गोष्टींचा कलात्मकरीत्या वापर, ही या भरतकामाची खासियत. गोपुरे, देवळे, आसने, रथ, तुळशीवृंदावन, पाळणा, सुपारी, शंख, चक्र, फुले, मोर, हत्ती, मासे, कोयर्‍या ही आणि अशी अनेक प्रतिके या भरतकामामध्ये दिसतात. याची अजून एक खासियत म्हणजे हे सगळे भरतकाम भौमितीय आकारात असते.

यात ४ प्रकारचे टाके येतात -

  1. गावंती - एकाआड एक टाका टाकून भरतकाम करणे. सरळ रेषांसाठी हा टाका वापरला जातो. या टाक्याने भरलेले बुट्टे उलट-सुलट कसेही पाहिले तरी सारखेच दिसतात.
  2. मुरगी - पायर्‍या-पायर्‍यांसारखे टाके. डिझाईन एकाआड एक टाका टाकून भरणे. गोपुरे, रथ, चौकोनी बुट्टे या प्रकारच्या टाक्याने भरले जातात. हा टाकादेखील उलट-सुलट कसाही पाहिला तरी एकसारखाच दिसतो.
  3. फुली - मोठमोठ्या बुट्ट्यांमधले आतले काम बारीक फुल्या टाकून भरगच्च केले जाते.
  4. नेगी कसुती - हा यातला सगळ्यांत वेगळा प्रकार. मोठमोठे आडवे टाके टाकून संपूर्ण बुट्ट्याचे भरतकाम होते. पूर्ण झालेला बुट्टा एखाद्या कुशल विणकराने साडी बनवतानाच त्यात टाकल्याप्रमाणे हे काम दिसते.

काळ बदलला, तसा या कलाप्रकारातही बदल झाला. काम फक्त इरकली साड्यांपुरते मर्यादित न राहता कोणत्याही प्रकारच्या कापडांवर केले जाऊ लागले. वेगवेगळ्या प्रकारचे, रंगांचे रेशीम, भरतकामाच्या रिंग, कार्बन पेपर वगैरे वापरून नवीन डिझाईन बनवले गेले. पुढे यात एक महत्त्वाचा बदल झाला. मच्छरदाणीची जाळी असते तशा प्रकारची जाळी लावून आणि ते टाके मोजून भरतकाम केले जाते. हा प्रकार जुन्या प्रकाराच्या अगदी जवळ जाणारा. जाळीचे टाके मोजून डिझाईन भरणे, हे खूपच कौशल्याचे काम आहे. ही जाळी नंतर उसवून टाकली जाते. आणि कापडावर केलेले अप्रतिम काम पाहिल्यावर नेत्रसुख म्हणजे काय, याचा प्रत्यय येतो.

सहापदरी रेशमामधल्या एका धाग्याने २-३ मिलिमीटर रूंदीचा एक टाका, असे काम अतिशय नाजूक दिसते. मी स्वतः हे बुट्टे थोडे मोठे करुन बेडशीट, अभ्रे, पडदे वगैरेंवर वापरते आणि दोन, तीन पदरी रेशमाने ते भरतकाम करते. पण त्यात साडीवरच्या डिझाईनचा नाजूकपणा जवळपास नाहीच म्हटले तरी चालेल. मात्र त्यालादेखील भरतकामाचे कौशल्य तेवढेच लागते. तुम्हांला जर क्रॉस-स्टिच भरतकामाची सवय असेल, तर मग त्या कापडावर मोजून, टाके घालून शिकणे सोपे आहे.

या दिवाळीनिमित्ताने आपण या टाक्याच्या प्रकार १ व २ ची ओळख करून घेऊया.

प्रकार एकसाठी आपण पाहूया एक व्हिडिओ क्लिप. यासाठी मी पक्ष्याचे डिझाईन वापरले आहे -

[video:http://www.youtube.com/watch?v=82yvICCQXHE]

प्रकार दोनसाठी आपण पाहूया एक चित्रमालिका. यामध्ये अगदी सोपे पायर्‍या-पायर्‍यांचे डिझाईन वापरले आहे.

यासाठी लागणारे साहित्य -

2010_HDA_Kasuti_0_0.jpg

साधारण १०" x १०" आकाराचे एक पांढर्‍या/ऑफव्हाईट रंगाचे कापड
६पदरी रेशमाच्या कोणत्याही आवडत्या रंगाच्या लडी(पांढर्‍या रंगावर उठून दिसतील, असे कोणतेही रंग चालतील)
५ किंवा ६ नंबरची एक भरतकामाची बारीक सुई
४"-५" व्यासाची भरतकामाची रिंग
कात्री, पेन्सिल, ट्रेसपेपर, कार्बनपेपर, सहज उपलब्ध असेल तर एखादा आलेख कागद

2010_HDA_Kasuti_1.jpg

फोटो क्रमांक १मध्ये दिलेले डिझाईन प्रिंट करून एका ट्रेसपेपरवर छापून घ्यावे.

2010_HDA_Kasuti_2.jpg

फोटो क्रमांक २ प्रमाणे कापडावर कडेने रिंग बसेल, एवढी जागा ठेवून दिलेले डिझाईन छापून घ्यावे.
आवडीच्या रंगाच्या रेशमाचा साधारण ९-१० इंची तुकडा कापून घ्यावा. त्यातला एक पदर(धागा) वेगळा काढून सुई ओवून घ्यावी.

2010_HDA_Kasuti_3.jpg

डिझाईनच्या एका टोकावर सुई वर काढून, पुढच्या कोनाजवळ खाली घालावी. पुन्हा त्यापुढच्या लगेचच्याच कोनातून वर काढावी. असे केल्यावर फोटो क्रमांक ३ प्रमाणे दिसेल.

2010_HDA_Kasuti_4.jpg

याप्रमाणे डिझाईनमधल्या रेघा एकाआड एक रिकाम्या राहतात. असे करत पुन्हा डिझाईनच्या सुरुवातीपर्यंत करून घ्यावे. असे केल्यावर फोटो क्रमांक ४ प्रमाणे दिसेल.

2010_HDA_Kasuti_5.jpg

आता प्रथम जिथे सुई वर घेतली होती, तिथेच परत वर घ्यावी, पण डिझाईनच्या उलट बाजूने पूर्ण करत फोटो क्रमांक ५ प्रमाणे मागे जावे.

शेवटपर्यंत असे भरतकाम करून, सुई खाली घालून डिझाईनच्या सुरुवातीला दोर्‍याची गाठ घालावी. असे केल्याने मागचे आणि पुढचे डिझाईन अगदी एकसारखे दिसते.

मधला चौकोन भरताना पण असेच करावे. मागील बाजूला तिरका टाका घालून चौकोन पूर्ण करू नये. ज्या बाजूने पुढे करत जाऊ, तसेच त्याच बाजूने मागे करत आले, तर हे डिझाईन व्यवस्थित मागून-पुढून एकसारखे दिसते.

2010_HDA_Kasuti_6.jpg

2010_HDA_Kasuti_7.jpg

फोटो क्रमांक ६ आणि ७ मध्ये दाखवल्याप्रमाणे हे डिझाईन आता दिसेल. फोटो क्रमांक ७ हा मागील बाजूचा आहे.

2010_HDA_Kasuti_8.jpg

फोटो क्रमांक ८ मध्ये दाखवल्याप्रमाणे उरलेले डिझाईनही असेच पूर्ण करावे.

2010_HDA_Kasuti_9.jpg

तयार झालेले पूर्ण डिझाईन फोटो क्रमांक ९ प्रमाणे दिसेल.

पारंपरिक कसुती भरतकाम साड्या, साड्यांवरचे ब्लाऊज यावर मुख्यतः केले जात असे. आजकालच्या धकाधकीच्या आयुष्यात नोकरी-घर-सणवार असे सगळे सांभाळायची प्रत्येकाची कसरत चाललेली असते. साडी स्वतः भरतकाम करून नेसण्याची कितीही जरी आवड असली, तरी या सगळ्या व्यापांमधून ते करणे जवळपास अशक्य होते. अशावेळी साधासोपा उपाय म्हणजे साडी, वगैरेसारखे मोठे प्रोजेक्ट हातात न घेता लहान, आपल्या आवाक्यातली डिझाईन्स वापरुन साध्या-साध्या कपड्यांची शोभा वाढविता येते.

नाजूक डिझाईन वापरून करता येण्याजोगे लहान प्रोजेक्ट्स -

  • कुर्तीज
  • सलवार कमीज
  • शर्ट
  • स्कर्ट
  • साडीवरचे ब्लाऊज
  • लहान मुलींचे फ्रॉक्स
  • झबली, कुंच्या, टोपडी

नाजूक डिझाईन वापरून करता येण्याजोगे मध्यम किंवा मोठे प्रोजेक्ट्स -

  • ओढण्या
  • स्कार्फ
  • साडीचा पदर
  • ३ डिझाईन्स भरून केलेल्या फ्रेम्सचा सेट

हेच डिझाईन जरा मोठे करून करता येण्याजोगे प्रोजेक्टस् -

  • पडदे
  • उश्यांचे आभ्रे
  • बेडशीट
  • टी कोस्टर्स
  • टेबलमॅट्स
  • टेबलरनर
  • टेबलक्लॉथ

तुम्हांला कल्पना यावी, म्हणून मी केलेल्या काही प्रोजेक्ट्सचे फोटो खाली देत आहे -

[video:http://www.youtube.com/watch?v=J0DcwrjGoqc]

आता हे सगळे शिकायचे, तर एखादे वेगळे आणि सोपे डिझाईन मिळाले तर बरे! हो ना? त्यासाठीच तुम्हांला करून पाहता येतील, अशी सोपी डिझाईन्स खाली देत आहे. जरूर करून पहा आणि कसे वाटले, ते सांगा.

Deer_Minoti.jpg

Peacocks.jpg

तुम्ही अशी कित्येक डिझाईन्स स्वतःच्या कल्पनेने आणि आलेख कागदाच्या सहाय्याने बनवू शकता. मी केलेली डिझाईन्स, मी खूप वर्षांपूर्वी पाहिलेल्या एका पुस्तकातली आठवून स्वतः काढण्याचा प्रयत्न केला आहे. या कला संपूर्णपणे पारंपरिक आहेत. मी वापरलेली डिझाईन्सदेखील अशीच पारंपरिक आहेत. तुमच्या पाहण्यात जर अशी काही वेगळी, अनोखी डिझाईन्स आली तर काढून ठेवा. फोटोरूपाने, डिझाईनस्वरूपात ही कला आपण जपायला हवी, असे मला वाटते.

आपल्या अनेक पारंपरिक कला काळाच्या ओघात नष्ट झाल्या. पण कसुती भरतकामासारख्या कला आपल्याला अजूनही जपता येण्याजोग्या आहेत. या कला आपण जतन करुन ठेवल्या नाहीत, तर जे आज माहीत आहे, तेही नष्ट व्हायला वेळ लागणार नाही. आपल्या आज्या-पणज्यांच्या जुन्या भरतकाम केलेल्या साड्या वगैरे जपायला हव्यात त्या याच कारणासाठी. तोच आपला, आपल्या संस्कृतीचा अमूल्य ठेवा आहे.

(संदर्भ - Kasuti - Karnataka Kashida by Sunita Shahaney )

- मिनोती कुंदरगी

Taxonomy upgrade extras: