लिंगनिरपेक्षता आणि फ्रॉईडचा सिद्धांत

"मला जर फ्रॉईडला भेटणे शक्य असते, तर तो भेटताक्षणी मी त्याच्या एक थोबाडीत ठेऊन दिली असती..." काय? दचकलात ना मंडळी हे वाचून? मी ही अशीच दचकले होते. मीच काय आम्ही सगळेच... पण हे उद्गार काही अगदीच अनाठायी नाहीत. सिग्मंड फ्रॉईड या जगद्विख्यात मानसशास्त्रज्ञाने / 'मनोविश्लेषणाच्या' (सायकोअ‍ॅनॅलिसिसच्या) जनकाने जो एक सिद्धांत अनेक वर्षांपूर्वी मांडून ठेवला आहे, तो कितीही प्रसिद्ध झालेली असला, त्याच्यातून कितीही नवनवीन विचारधारा जन्माला आल्या असल्या, तरीही मन त्याचा स्वीकार नाहीच करु शकत. मग आमचे सरच त्याला कसे अपवाद असतील? त्यांच्या मनातला उद्वेग त्यांनी फ्रॉईडच्या स्मृतिदिनानिमित्त भरवलेल्या परिषदेत हा असा व्यक्त केला.

आता तुम्हांला नक्कीच उत्सुकता वाटत असेल की मी हे का सांगतेय? फ्रॉईडने असा काय सिद्धांत मांडून ठेवलाय, ज्याचा ह्या परिसंवादाच्या विषयाशी काहीतरी संबंध असू शकेल? आहे, आहे! फार मोठा संबंध आहे. मनोलैंगिक विकसन (सायकोसेक्श्चुअल डेव्हलपमेन्ट) हे त्याच्या सिद्धांताचे नाव.

फ्रॉईडच्या मतानुसार माणसाचे व्यक्तिमत्त्व त्याच्या वयाच्या सुमारे पहिल्या पाच वर्षांत आकाराला येते. ह्या पाच वर्षांत त्याने जे अनुभव घेतलेले असतात, ते अनुभव त्याच्या नंतरच्या आयुष्यातील जडणघडणीत महत्त्वाची भूमिका बजावतात आणि त्याच्या वागणुकीवर सातत्याने प्रभावही पाडत राहतात. ह्याचे स्पष्टीकरण तो असे देतो की, माणसाचे व्यक्तिमत्त्व त्याच्या बाल्यावस्थेतील अनेक टप्प्यांवर घडत जाते. ज्याला सहाय्यीभूत ठरतात दोन ऊर्जा. १. 'इड' म्हणजेच सुखाचा शोध घेणारी ऊर्जा - जी काही विशिष्ट भागांवर केंद्रित होते आणि २. 'लिबिडो' म्हणजेच आपल्या वागणुकीला प्रत्यक्षात आणण्यासाठी प्रेरणा देणारी मनोलैंगिक ऊर्जा.

जर ह्या दोन्ही ऊर्जांनी आपापले काम चोख बजावले आणि सगळे मनोलैंगिक टप्पे यशस्वीरित्या पूर्ण झाले, तर निरोगी असे व्यक्तिमत्त्व जन्माला येते. पण जर काही टप्पे योग्यप्रकारे नाही पूर्ण झाले, तर मात्र 'फिक्सेशन' होऊ शकते. म्हणजेच ज्या टप्प्याची जी गरज आहे, ती वेळीच पूर्ण नाही झाली तर आपण त्याच अवस्थेत अडकून पडतो आणि ती गरज पूर्ण होईपर्यंत तसेच अडकून राहतो, कितीही वय झाले तरीही! उदा. 'ओरल स्टेज'. ह्या टप्प्यात अडकून पडलेली व्यक्ती इतरांवर अती अवलंबून राहू शकते आणि मौखिक सुखाची गरज धूम्रपान, मद्यपान किंवा अतिअन्नसेवन इत्यादी अन्य मार्गांनी पूर्ण करायचा प्रयत्न करते.

विचित्र वाटतंय ना हे वाचायला? ह्याहून विचित्र 'टप्पा' तर पुढेच आहे! (फ्रॉईडच्या सगळ्या मनोलैंगिक टप्प्यांची ओळख शब्दमर्यादेमुळे इथे करुन देऊ शकत नाही. ती आंतरजालावर अथवा पुस्तकांतून करुन घेता येईल. तेव्हा आपण एकदम आपल्या परिसंवादाशी संबंधित टप्प्याकडे वळू.) तो म्हणजे 'फॅलिक स्टेज'. ह्या टप्प्यावर असणारी मुले म्हणजे साधारण ३ ते ६ या वयोगटातली. ह्या टप्प्याच्या दरम्यान लिबिडोचे प्राथमिक केंद्रस्थान लैंगिक अवयव हे असते. ह्याच वयात मुलांना स्त्री आणि पुरुष यांतील फरक समजायला लागलेला असतो.

फ्रॉईडच्या मते ह्या वयातली मुले ('मुलगा'चे अनेकवचन) आपल्या वडलांना आपल्या आईच्या प्रेमातला वाटेकरी / स्पर्धक समजायला लागतो. आई फक्त आपल्यापुरतीच हवी, ह्या इच्छेतून वडलांची जागा घेण्याची ईर्षा निर्माण होण्याच्या ह्या भावनेला फ्रॉईड 'इडिपस कॉम्प्लेक्स' असं संबोधतो. एकीकडे ही ईर्षा मनात आकार घेत असतानाच मुलाला सतत एक प्रकारची भीती वाटत असते की, वडलांना आपले हे विचार कळले तर ते आपल्याला जबरदस्त शिक्षा देतील. ह्या भीतीला फ्रॉईडने 'कॅस्ट्रेशन अ‍ॅन्गझायटी' (खच्चीकरणाची भिती) असे संबोधले आहे.

हीच गोष्ट मुलींच्याही बाबतीत अगदी उलट्या तर्‍हेने घडते. म्हणजे त्यांना आपल्या वडलांविषयी अशाच तर्‍हेची भावना वाटते. जिला फ्रॉईड (/ युंग) 'इलेक्ट्रा कॉम्प्लेक्स' असे संबोधतो. त्यांना वडलांविषयी एक सुप्त आकर्षण आणि त्यातून आईशी स्पर्धा हे तर वाटत असतेच, शिवाय एक अवयव त्यांना मिळालेला आहे आणि आपल्याला नाही, याविषयीची आसूयाही त्यांच्या मनात घर करायला लागते आणि त्यातून मुलींमध्ये 'पीनस एन्व्ही' निर्माण होते.

ज्यांचा 'फॅलिक' हा टप्पा यशस्वीरित्या पूर्ण होत नाही, त्यांच्यात बरेच व्यक्तिमत्त्वदोष निर्माण होऊ शकतात. उदा. जी मुले इडिपस कॉम्प्लेक्समधून बाहेर येत नाहीत, ती एकतर वाया गेलेली (स्वतःच्या कर्तृत्वावर कमी विश्वास असणारी) किंवा अगदीच अतिमहत्त्वाकांक्षी (स्वतःच्या कर्तृत्वावर खूप विश्वास असणारी) होऊ शकतात. तर ज्या मुली इलेक्ट्रा कॉम्पेक्समधून बाहेर येत नाहीत, त्या वर्चस्व गाजवणार्‍या (पीनस एन्व्ही असल्याने), किंवा इतरांना मोहित करणार्‍या (जास्त अस्मिता असणार्‍या), किंवा अगदीच गरीब अशा - इतरांचे वर्चस्व सहन करणार्‍या (कमी अस्मिता असणार्‍या) बनू शकतात.

त्यांच्यात इतर व्यक्तिमत्त्वदोषांबरोबरच समानलिंगी तसेच भिन्नलिंगी व्यक्तींकडे बघण्याचा एक विचित्र दृष्टीकोन तयार होतो. मग समाजात योग्य तर्‍हेने न मिसळणे, भिन्नलिंगी व्यक्तींचा सहवास नाकारुन समलिंगी व्यक्तींसोबतच राहणे, अशा कृती घडू शकतात. समलिंगी संबंध हाही त्याचाच परिपाक. (हा सिद्धांत खोलात वाचल्यास तो अधिक योग्य प्रकारे समजू शकेल.)

अशी व्यक्तिमत्त्वं घडू नयेत, मुले या टप्प्यात अडकून राहू नयेत म्हणून फ्रॉईडने सुचवलेले उपाय म्हणजे पालकांनी आपल्या पाल्यांना योग्य पद्धतीने हाताळणे. म्हणजेच त्यांच्याशी सुसंवाद साधणे. त्यांच्या वर्तणुकीतल्या समस्या योग्य पद्धतीने हाताळणे. त्यांच्या मनात शिक्षेविषयी भीती असेल तर ती काढून टाकणे.

लहान मुलांच्या मनातले सुप्त विचार मोठ्यांना कळणे कठीण असते, त्यातून मुलांना त्या वयात आपल्या भावना योग्य पद्धतीने शब्दबद्ध करणंही जमत नसतं. ह्या सिद्धांताला अनेकांचा जोरदार विरोधही झालेला आहे. शिवाय हा सिद्धांत नंतर अनेकांनी यशस्वीरित्या खोडलेला पण आहे. तेंव्हा फ्रॉईडचा हा सिद्धांत स्वीकारणे, नाकारणे, त्याचा राग करणे, हा वेगळा भाग झाला. पण त्याने सुचवलेले उपाय मात्र सहज पटण्याजोगे आहेत. त्याने अप्रत्यक्षपणे एक फार वेगळी गोष्ट यातून सुचवलेली असू शकते, असं मला वाटलं आणि म्हणूनच त्याचा हा सिद्धांत इथे लिहिण्याचे धाडस मी करु शकले.

त्यातून मला उमगलेला एक विचार म्हणजे निरोगी व्यक्तिमत्त्वाच्या जडणघडणीत आपल्या लैंगिकतेविषयक विचारांचा, अनुभवांचा फार मोठा वाटा असतो. आपण जितके ते विचार दाबून टाकू, त्यांना नाकारु, तितके ते वेगळ्या आणि विचित्र पद्धतीने उफाळून वर येऊ शकतात. मग या विचारांना निर्मळ आणि निरोगी पद्धतीने कसे व्यक्त करता येऊ शकेल? सुरुवातीचा मार्ग म्हणजे समानलिंगी आणि भिन्नलिंगी व्यक्तीच्या शरीराची पूर्ण ओळख. ती झालेली असेल, त्यांच्या शरीराविषयीची उत्सुकता पूर्णपणे नष्ट झालेली असेल, तरच आपण समोरच्या व्यक्तीकडे निव्वळ एक व्यक्ती म्हणून पाहू शकतो. एक स्त्री किंवा पुरुष म्हणून नाही. ज्याला खरी लिंगनिरपेक्ष दृष्टी असे संबोधता येईल. म्हणजेच लिंगनिरपेक्षतेची शारीरिक पातळी ओलांडल्यावरच नंतर मानसिक / वैचारिक पातळी गाठता येईल. अशा टप्प्यांनी घडत गेलेली लिंगनिरपेक्ष ओळखच नंतर लिंगनिरपेक्ष मैत्री ह्या टप्प्यावर जाऊ शकते.

ही गोष्ट समजवण्यासाठी एक उदाहरण देते. जर्मनीतले बरेचसे पालक आपल्या मुलांसोबत एकत्र अंघोळ करतात. यामुळे मुलांची आपल्याहून भिन्न लिंग अथवा समान लिंग असणार्‍या भावंडांच्या आणि पालकांच्या शरीराविषयीची उत्सुकता पूर्णपणे नष्ट झालेली असते. शिवाय येथील मुलांना कमी वयातच जोडीदार निवडीचे मिळालेले स्वातंत्र्य, ज्या वयात लैंगिकसुखाची आस निर्माण होते, त्याच वयात ते उपभोगण्याची मुभा मिळते. त्यामुळे त्यांच्या आयुष्यातून एक मोठी उत्सुकता संपून जाते. म्हणजेच पोट भरलेलं असेल तर आपण अन्नाचा सतत विचार करु का? नाही ना? तसंच हे! त्यामुळेच कदाचित ट्रेनमध्ये त्यांच्यासमोर प्रचंड अंगप्रदर्शन करणारी तरुणी आली तरीही ते पुरुष तीळमात्रही विचलित होत नाहीत. त्यांचे पेपरमध्ये खुपसलेले डोळेही बाहेर येत नाहीत आणि इतर स्त्रियाही 'काय बाई हिने कपडे घातलेत', म्हणून नाकं मुरडत नाहीत... आणि स्वतः ते अंगप्रदर्शन करणारी स्त्रीसुद्धा आपण काही विशेष करतोय, अशा अविर्भावात नसते. अगदी सहजता असते या सगळ्यांत...

एक अनुभव सांगितल्याशिवाय राहवत नाहीये. आमच्या प्रोफेसरांनी आमची एकदा ट्रिप नेली होती. एका तळ्याकाठी आम्ही थांबलो. माझ्या सहकार्‍यांनी स्विमिंग कॉश्च्युम्स् आणले होतेच. त्या तळ्यात प्रोफेसरांसकट बाकी सहकार्‍यांनी (माझा अपवाद वगळता) एकत्र स्विमिंग वगैरे केलं. माझी एक सहकारी वेगवेगळे स्विमिंग स्ट्रोक्स दाखवून सर्वांना आश्चर्यचकित करत होती. कपडे बदलायला काहीच आडोसा नसल्याने तिकडेच एका कोपर्‍यात त्यांनी कपडे बदलले. कोणीही कोणाकडेही 'तशा' दृष्टीने पहात नव्हतं. सगळे आपल्याच विश्वात होते. मीच काय ती एकटी एकदम अन्कम्फर्टेबल झालेले होते. नग्नता - तीही भिन्नलिंगी व्यक्तींची - अशाप्रकारे जवळून पाहण्याचा पहिलाच अनुभव होता ना! हीच गोष्ट इथल्या स्विमिंगपूल अथवा सौना बाथ वगैरे ठिकाणची. या सार्वजनिक ठिकाणी लोक खुशाल एकमेकांसमोर मोकळेपणाने वावरतात - सार्वजनिक बाथरुममध्ये एकत्र अंघोळ करतात. कोणीही कोणाहीकडे पाहत नसते.

अशा पार्श्वभूमीवर लहानाची मोठी झालेली मुलं मग शिकत असतांना, मुलंमुली एकत्र एखादा प्रोजेक्ट करत असतांना, त्यांच्या मनातही आकर्षण वगैरे विचार येत नाहीत. पूर्ण फोकस हा त्या प्रोजेक्टवर असतो. लेक्चर्सनासुद्धा सगळे समरसून उपस्थित राहतात. बौद्धिक, तार्किक वादविवाद हे सगळं मनापासून चालतं आणि समजा, वाटलंच एखाद्याविषयी आकर्षण, तर ते सरळ बोलून दाखवलं जातं. होकारनकार दोन्ही बाजूंनी खेळकरपणे स्वीकारला जातो. कामाच्या ठिकाणीही त्याहून वेगळी परिस्थिती नसते. स्त्री असो वा पुरुष, त्यांच्या नात्यात एक प्रकारची सहजता असते, मोकळेपणा असतो. शारीरिक / मानसिक सुखांच्या गरजेच्यावेळी त्या त्या गरजा पूर्ण झालेल्या असातात, त्यामुळे शिक्षणाच्यावेळी शिक्षण, कामाच्यावेळी काम हे सूत्रही सहजतेने पाळलं जातं. त्यामुळे चांगले विद्यार्थी, दर्जेदार काम, असं चित्रंही दिसून येतं. वखवखलेल्या नजरा, चोरटे स्पर्श, हे काहीही नाही. हो! मात्र, जे जोडीदार म्हणून आवडले, त्यांच्यासोबत राहून, कम्फर्ट लेव्हल पडताळून पाहून लग्न करणे, हेही दिसून आले. असे हे निकोप समाजजीवन घडण्यामागे हा लैंगिक पातळीवरचा मोकळेपणा कारणीभूत असेल का?

ही शारीरिक आणि मानसिक पातळीवरची सहजता समाजात रुजावी, म्हणून काही प्रगत देशांनी 'खुलेपणा' हा पर्याय निवडला असेल का? मात्र आपल्या देशाची सांस्कृतिक / धार्मिक / वैचारिक / नैतिक बांधणी पाहता या गोष्टी आचरणात आणणे प्रचंड अशक्यप्राय वाटू शकते. अनेकांना अमान्यही असू शकते. पचायलाही जड जाऊ शकते, मलासुद्धा जाते. त्यामुळे अशी शब्दशः लिंगनिरपेक्ष ओळख - मैत्री आपल्या देशात कशी रुजेल? ह्याचे उत्तर माझ्याकडे नाही. तुमच्याकडे आहे का?

- सानी