स्वयंपाकातील विठोबा

प्रयत्ने वाळूचे कण रगडिता तेलही गळे! पण मला माझ्या आवडत्या पाट्यावरवंट्याच्या बाबतीत एक म्हण तयार करावीशी वाटते - पाट्यावरवंट्यावर जिन्नसे रगडिता रूचिरस पाझरे'. हसू नका, पण बिचार्‍या पाट्यावरवंट्यावर मी कुठले गाणे ऐकले नाही, कुठली चांगली म्हण ऐकली नाही, म्हणून हा प्रयत्न.

पाट्यावरवंट्याची जोडी दिसायला काळी कुळकुळीत. जणू विठोबारखुमाईची जोडी. पाट्याचा आकारही मंदिरासारखा किंवा कौलारू घरासारखा. वरवंटाही अगदी लांबट गरगरीत. पूर्वी प्रत्येकाच्या घरात त्यांच्या ऐपतीनुसार किंवा आवडीनुसार पाट्यावरवंट्याचे छोटे किंवा मोठे आकारमान ठरलेले असायचे.

लहानपणी या पाट्यावरवंट्याचा बराच सहवास लाभला आहे. अगदी कळत नव्हते तेव्हा, बालपणात म्हणाल तर कुठलातरी पाला वाडीतून आणायचा आणि पाट्यावर वाटून ती मेंदी आहे का, रंग येतो का ते पाहायचं, कारण मेंदीची पानेच तेव्हा ओळखता यायची नाहीत. काही दिवसांनी मेंदीच्या पानांचा शोध माझ्या बालदृष्टीस लागला आणि त्यावर मी माझ्या इवल्याश्या बोटांनी मेंदीचा पाला रगडू लागले. तेव्हा खरंतर वरवंटा हातात यायचा नाही. जड असल्यानं फार कष्टानं तो उचलून घ्यायचा. कधीकधी ठेचताना हाताची बोटे वरवंट्याखाली सापडायची. कळ यायची पण मेंदीचा रंग ती कळ सुसह्य करायचा. रंग येण्यासाठी त्यात काथ, लिंबूरसही वाटायला घेत असत. मेंदीचा पाला वाटत असतानाच हात लाल होऊन जायचे. आताच्या बाजारी मेंदीपेक्षा तो वाटलेल्या मेंदीचा सुगंध, रंगच काही और असे.

pata-1.png

आई पाट्यावर वाटण वाटायची. ते पाहत असताना मलाही अनुकरण करावेसे वाटे. वरवंटा धरण्याइतपत हातात बळ आले तेव्हा कधीतरी चटणी वाटायला घ्यायचे. चटणीत कैरी / हिरवी चिंच किंवा करवंद, खोबर्‍याचे तुकडे किंवा खरवडलेले खोबरे, जाड मीठ, मिरची घ्यायचे. पहिले खोबर्‍याचे तुकडे ठेचायचे, मग त्यावर मिरची, कैरी / हिरवी चिंच किंवा करवंद, मीठ टाकून सगळे एकत्र ठेचायचे. मग ते सर्व जिन्नस पाट्याच्या खालच्या बाजूला घेऊन वरवंट्यानं घसपटून वाटत वरच्या भागावर न्यायचे. एकदा वाटून चटणी बारीक व्हायची नाही. मग परत वरचे वाटण खाली घेऊन अजून एकदोनदा वाटून ही चटणी बारीक वाटायची. ही चटणी आठवूनच तोंडाला पाणी सुटतं.

भाजी आणि मासे, मटणाच्या रश्शाचे वाटणही या पाट्यावर वाटल्यानं अगदी चविष्ट लागायचं. भाजी आणि माश्यांसाठी खोबरं, मिरच्या, आलं, लसूण हे सगळं एकत्र वाटून वाटण केलं जायचं, मटणासाठी, चवळी, छोले या भाज्यांसाठी आलं-लसूण असं वेगळं वाटण केले जायचं, तर अजून अख्खे कांदे आणि सुक्या खोबर्‍याची वाटी चुलीत भाजून दोघांचे एकत्र वाटण केले जायचे. भाजलेलं सुकं खोबरं ठेचताना मध्येच एखादा तुकडा तोंडात टाकायचा छंद होता मला. मग त्या खोबर्‍याची अप्रतिम चव वाटण कमी व्हायला कारणीभूत असायची. चुलीत भाजल्यानं कांदा-खोबरं काळं झालेलं असे. त्यामुळे हातही काळपट व्हायचे. मला गंमत वाटायची ती वाटण करून झाल्यावर आई जे पाट्यावरवंट्याला लागलेलं वाटण पाण्यानं काढायची त्याची. अर्धी वाटी वगैरे पाणी वरवंटा पाट्यावर ठेवून प्रथम वरवंटा तेवढ्याश्या पाण्यात धूत असे. मग तेच पाणी पाट्याच्या सर्व दिशांनी हातानं सरकवून वाटण गोळा करत ज्या बशीत वाटणाचा गोळा ठेवलेला असे, त्याच वाटीत ढकलत असे. मी याचं नंतर अनुकरण करू लागले.

pata3.jpg

उन्हाळ्यात चिंचा तयार होऊन काटळून (काटळून म्हणजे चिंचेतील बिया काढणं) झाल्या की त्याचे आई-आजी मीठ लावून गोळे करत असत. चि़ंचेच्या गोळ्यांसाठी जाड्या मिठाचा वापर करतात. हे जाडं मीठ आई-आजी पाट्यावर जाडसर वाटायच्या. मीपण हे मीठ वाटताना पाट्यावर मिठात हात घालून लुडबूड करायचे. पाट्यावरच्या खरडलेल्या मिठाचा तो खरखरीत स्पर्श कोवळ्या हातांना टोचणारा, पण सुखकारक वाटायचा. याच पाट्यावर आई-आजी चिंचेचे गोळे वळायच्या.

साबुदाण्याच्या खिचडीसाठी किंवा इतर कशासाठी लागणारा शेंगदाण्याचा कूट पाट्यावर छान भरडून निघत असे. थोडा जाडसर कूट असेल, तर अजून मजा यायची. भरडताना भाजलेल्या शेंगदाण्यांचा येणारा खरपूस वास त्या पाट्यालाही काही काळ बिलगून राही.

दिवाळीत साठ्याच्या करंज्या करतानाही करंजीचे पीठ कुटण्यासाठी पाट्यावरवंट्याचा उपयोग केला जायचा. अजून उपयोग व्हायचा, तो म्हणजे पापडाचे पीठ कुटण्यासाठी. हे काम भाऊ किंवा वडील किंवा आजूबाजूची एखादी दणकट बाई करायची. कारण हे ताकदीचं काम असायचं. पण सगळ्याच कामात लुडबुडायचं, ही सवय असल्यानं मीपण मध्येमध्ये बिचार्‍या पिठावर घाव घालायचा प्रयत्न करायचे. पण फार कठीण काम आहे, हे समजून पाय मागे घ्यायचे. पापडाचे घट्ट मळलेले पीठ कुटूनकुटून घेऊन ते जरा मऊ व्हायचे. मग त्याच्या लाट्या करून त्याचे पेढे, म्हणजे छोटे गोळे कापून पापड केले जायचे.

घरात कधी अक्रोड, बदाम सापडले की ते जाऊन पाट्यावरच वरवंट्याने फोडायचे, झाडावर येणारे गावठी बदामही लाल होऊन झाडावरून पडले, की ते आणून पाट्यावर फोडून त्यातली बी, म्हणजे गर खायचा. या बदाम फोडण्यानं पाटा लाललाल होऊन जात असे. पण पाट्याला चिकटलेला चिमूटभर गर खाण्यानंही परमानंद मिळत असे.

ही पाट्यावरवंट्याची जोडी नुसती अन्नपूर्णादेवीचीच मदत करत नसे, तर घरात कोणाला दुखलंखुपलं की झाडपाल्याची औषधं ठेचून, रगडून प्रथमोपचाराचं कार्यही करत असे. वैद्यकीयदृष्टीनं म्हणाल, तर घरातील बायकांना वेगळा व्यायाम करण्याचीही गरज भासत नव्हती. पाट्यावर वाटण वाटण्यासाठी लाइटची नव्हे तर श्रमाची गरज असे. त्यामुळे पंधरा मिनिटं पाटा-वरवंटा छान व्यायाम करवून घ्यायचा.

पूर्वी या पाट्यावरवंट्याचा धाकही असे घरोघरी. राग आला, की पाट्यावर ठेचून काढेन/आपटेन, वरवंटा घालेन डोक्यात/टाळक्यात अशा धमक्या घराघरातून ऐकू यायच्या.

पाट्याचा भरपूर वापर झाला, की पाट्याची टाकी, म्हणजे धार कमी होत असे. आठवड्यातून किंवा पंधरा दिवसांतून एकदातरी त्या काळी पाथरवट, किंवा पाट्याला टाकी लावणारे दारावर येत असत. त्यांची "टाकीयेsssssss " अशी हाक ऐकू आली की आई त्यांना बोलवून पाट्याला टाकी लावून घेत असे. ही टाकी लावणारा एक लोखंडी जाड तासणी पाट्यावर ठेवून त्यावर हातोडीनं ठकठक करत ठोकून गाळलेल्या जागा भराच्या तुटक रेषांप्रमाणे पूर्ण पाट्यावर टाकीच्या रेषा ठोकत. हे बघताना मला तसं करण्याची फार इच्छा होई. मी कधीतरी खेळ म्हणून आमच्या घरातली तासणी घेऊन हातोड्यानं तासणी पाट्यावर ठोकायचा प्रयत्न करायचे. पण पाटा फार शिस्तीचा कडक होता. ज्याचं काम त्यानंच करावे, या तत्त्वाचा. माझ्यासाठी कध्धीकध्धी त्यानं नरमाई म्हणून घेतली नाही आणि मला कधी एका शब्दाचीही गाळलेल्या जागेची रेषा बनवता आली नाही.

वयोवृद्ध पाटा कुटुंबाची सेवा करूनकरून मधून झिजायला लागायचा. पण तो आपलं कार्य शेवटपर्यंत सोडत नसे. स्वतःला मधून खड्डा पडला, तरी खालच्या किंवा वरच्या बाजूनं चांगले वाटण करून गृहिणीला आधार देत असे.

धार्मिक कार्यातही पाट्यावरवंट्याला घरच्या थोरामोठ्यांप्रमाणेच अगदी मानाचं स्थान असते. बारशात पाट्यावरच पाचवीचं पूजन केलं जातं. पिठाचे दिवे, मोदक, थापट्या, लाट्या ठेवून पाचवी पुजली जाते. बारशाला बाळाला पाळण्यात घालण्यापूर्वी वरवंट्याला कापड गुंडाळून, चेन घालून बाळाप्रमाणं नटवूनथटवून, त्याला पाळण्यात झोपवून, त्याचे लाड केले जातात. मग 'गोविंद घ्या, माधव घ्या'च्या पहिल्या राउंडला या वरवंट्याला बाळाप्रमाणे अलगद उचलून, खालीवर करून नामकरणाच्या विधीतही समाविष्ट केलं जातं.

अशी ही पाट्यावरवंट्याची जोडी आता नामशेष होत चालली आहे. त्याची जागा आता स्वयंपाकघरात अगदी ओट्यावर मिक्सरनं घेतली आहे. आजच्या धावपळीच्या जीवनात गरजच आहे या उपकरणाची. पण मला अजूनही त्या पाट्यावरवंट्याचं फार आकर्षण आहे. म्हणून आमच्या पडवीत मी अजून हा पाटावरवंटा जतन करून ठेवला आहे. वर्षातून एकदादोनदातरी वेळ मिळेल तेव्हा आणि लहर येईल तेव्हा मी या पाट्यावरवंट्यावर वाटण वाटते. साठ्याच्या करंजीचे पीठही मी दिवाळीत या पाट्यावरवंट्यावर कुटते. असं पीठ कुटताना किंवा वाटण वाटताना या स्वयंपाकातील विठोबासोबत बालपणात, रम्य वातावरणात गेल्यासारखं वाटतं.

- सौ. प्राजक्ता पराग म्हात्रे (जागू)

2013_HDA_footer_1.jpg

प्रतिसाद

सही जागू ! खरच विठोबा !

छान लेख, जागू!

जागू, अगं तू तुझा साधेपणा ओतून वाट्टेल त्या विषयाचं सोनं करतेस :-)

लेख खूप आवडला. 'पाटा-वरवंटा' हा विषय तसं बघता किती साधा! त्यावर लिहिलेलं वाचताना इतकी मजा येईल, एवढं नॉस्टॅल्जिक व्हायला होईल असं वाटलं नव्हतं.

पाट्यावरचं 'गंधासारखं' वाटण घातलं की पदार्थाची चव आणखी चांगली असते हे मिक्सरमधलं वाटण घातलेले पदार्थ खाऊन कळलं. :) गौरीच्या जेवणारल्या पाच डाळींच्या वड्यांकरता डाळी वाटताना वाटण्याचाही क्रम असतो आणि का असतो हे कळल्यावर किती विचारपूर्वक कामं व्ह्यायची हे जाणवलं.

हा लेख वाचून पाट्यावरवंट्याशी संबंधीत आणखी काय काय आठवलं. धन्यवाद जागू!

मस्त जमलाय लेख.

जागू , नेहीमीप्रमाणे खूप छान लेख . मी तर तुमच्या लिखाणाची fan झाली आहे .
अतिशय सहज आणि मनाला भिडणारे लेखन आहे तुमचे .

प्राजक्ता, छान लिहिले आहे. करंजीचे आणि पापडाचे पिठ मी पण आवडीने कुटायचो. आई तर उडदाची डाळ पण वाटत असे त्यावर. पुरणही त्यावरच. आमच्याघरी अजून पाटा वरवंटा आहे. वापर खुपच कमी झालाय, पण नजरेसमोर आहेच.

छान लिहिलंय.
चूल, पाटावरवंटा, जातं.. शहरीकरणात मागे पडलेल्या उपकरणांवरील लेखांची एक मालिकाच करू शकशील तू जागू. सहजसुंदर लिहितेस.

अहाहा जागूताई,

कायपण आठवणी जागवल्यात तुम्ही! तुम्ही ते चिंचेला लावायचं मीठ वाटायचात ना तसंच आमच्या एका मित्राची आई चिंच, मीठ, गूळ आणि कायकाय जिन्नस एकत्र करून जिरागोळी बनवायची. त्या गोळीची जी चव आहे ती मिक्सरमध्ये दळलेल्या जिन्नसांना कधीच यायची नाही. आणि ते चिंबोर्‍यांचे पाय पाट्यावर वाटले की काय अप्रतिम होतात म्हणून सांगू! असो. लेख आवडला. पाटावरवंटा ही लेखवस्तू असू शकते ही तुमची किमया आहे. नाहीतर पाटा या वस्तूचा उल्लेख दंगलीत सज्ज्यातून पोलिसांच्या व्हॅनवर टाकला एव्हढ्यापुरताच होत असे.

आ.न.,
-गा.पै.

छानच लेख. तुम्ही पाककलेशी किती तादात्म्य पावल्या आहात आणि या कलेच्या अनुषंगाने आयुष्यातील अनेकविध अनुभव साध्याच शब्दांत पण वेधकपणे मांडू शकता याची सुंदर प्रचिती देणारे लेखन. उत्कृष्ट ललित.

समर्पक नाव लेखाचं!! मजा आली वाचायला...

जागू, अप्रतिम लेख. आठवणी जाग्या झाल्या, आम्हीपण मेंदी वाटायचो ते आठवले तसेच पापडाचे भिजवलेले पीठ आमचे बाबा पाट्यावर कुटून द्यायचे तेपण आठवले, आमच्याकडे वाटणाचा स्वयंपाक नाही त्यामुळे पाटा-वरवंटा रोज वापरायला लागायचा नाही, पण मिक्सर येईपर्यंत वापरलेल्या पाटा-वरवंटयाची आठवण ताजी झाली.

जागू सोपे व मनाला भिडणारे लेखन आहे तुमचे!

जागू, फार आवडला तुझा लेख!

छान लेख. If I'm not wrong, आम्ही पुरणयंत्र यायच्या आधी पुरण सुद्धा पाट्यावर वाटायचो. पाट्यावर वाटलेली चटणी काय अप्रतिम लागते. मृणने लिहिलंय तसं एकदम नॉस्टॅल्जिक झाले लेख वाचताना.

पाट्याला विठोबाची उपमा खूप आवडली.

सुरेखच लेख आहे. वाचून मी लहानपणी आजीकडे पाटा-वरवंटा नुस्ता पाहिला नसून हाताच्या बोटावर मोजता येण्याइतक्या वेळी वापरला पण आहे हे आठवलं. पाटा-वरवंटा वापरल्याबद्दल आपण भाग्यवान असं वाटेल असं हा लेख वाचेपर्यंत स्वप्नात पण वाटलं नव्हतं :)

मस्त लेख.

जागू मस्त लेख. आमच्या घरामध्ये घर मालकिनीने उभे राहून वाटता येईल असा फिक्स केलेला पाटा वरवटा आहे, पण माझ्याकडून जास्त वापरालाच जात नाही. तुझा लेख वाचल्यावर अधून मधून तरी वापरावा असं वाटतंय :)

छान लेख.
आमच्याकडे अगदी अस्साच पाटा वरवंटा आहे.
संडे स्पेशल वाटपासाठी.

छान लिहिलय ! :)

जागू, खुप छान लेख.

छान

छान लेख आहे

आवडला

जागू...........छानच लिहिलंस गं! वाटणाच्या क्रीयेतले बारकावे अगदी उलगडून सांगितलेस! मलाही माझे माझ्या विठोबाबरोबरचे दिवस आठवले.

वा जागू, मस्त लिहिलंस !!

खूप मस्त लिहिलयस जागू!!

मुशोच्या वेळेसच खूप आवडला होता हा लेख.. पण प्रसिद्ध होईपर्यंत खुदपे कंट्रोल किया.. :)

मस्त लिहिल आहेस जागु ताई.......खुपसे शब्द आमच्या इथे बोलले जातात....ते वाचुन मला पण लहानपणीचे दिवस आठवु लागलेत...

यो, अभिजीत, अश्विनी, मृण्मयी, सायो, अन्विता, दिनेशदा,स्वाती आंबोळे, गामा पैलवान, अमेय, दुर्योधन, अन्जू, मंगळ्,अश्विनीमामी, नंदीनी, साती, पराग, अनुजा, संजीव, जाई, मानुषी, प्रज्ञा, मो, आनंदयात्री, अनुष्का सगळ्यांचे मनापासून धन्यवाद. तुमच्या सगळ्यांच्या प्रोत्साहनामुळेच असे लेख लिहून होतात :स्मित:

वा, जागू काय सुरेख लिहिलयस :) अगदी नावापासूनच प्रेमात. अगदी सार्थ नाव दिलयस ग .
>>>बाजारी मेंदीपेक्षा तो वाटलेल्या मेंदीचा सुगंध, रंगच काही और असे..... भाजलेलं सुकं खोबरं ठेचताना मध्येच एखादा तुकडा तोंडात टाकायचा... मग तेच पाणी पाट्याच्या सर्व दिशांनी हातानं सरकवून वाटण गोळा करत ज्या बशीत वाटणाचा गोळा ठेवलेला असे, त्याच वाटीत ढकलत असे ...<<< वा, कित्ती बारीक सारीक तपशील लिहिलेस ग.
माझ्या लहानपणी पण पाथरवट हातोडीनं ठकठक करत पूर्ण पाट्यावर टाकीच्या रेषा ठोकत असताना पहायला मलाही फार आवडायचं. पण डोळ्यात उडालेली कपची जाईल म्हणून आई अजिबात फिरकू द्यायची नाही मला. या टाकीचे घाव पेलणा-या पाट्या वरवंट्याला; तू दिलेले विठोबाचे नाव कित्ती सार्थ आहे :)
आमच्याकडे कानवले ( साट्याच्या करंज्या) करताना रव्याचा घट्ट भिजवलेला गोळा कुटायला पाटा आणि बत्ता यांचा वापर अजूनही केला जातो. हल्ली कुठे कुठे मिक्सरमधूनही हे फिरवले जाते पण पाट्यावर कुटलेल्या पारीला जो सलगपणा येतो तो मिक्सरमध्ये कुठला.
पुरणपोळी - तेल पोळीसाठीही आमच्याकडे ह्या पाट्या आणि बत्याचा उपयोग अजूनही होतो. मैदयाचा गोळा कुटून कुटुन पसरवण्यायोग्य होईपर्यंत या पाट्याचाच आधार असतो. त्यावरच तेलपोळीचा नाजूकपणा अवलंबून असतो ना.
पाट्यावर वाटलेल्या वाटणाचे कालवण काही औरच लागते. म्हणूनच मिक्सर, फूडप्रोसेसर आणि इतर काय काय यांच्या येण्यानेही या "विठोबा"ची स्वयंपाकघरातील जागा अबाधितच राहिलीय, हो ना :)