क्लोद मोनेचा जन्म १८४० सालात पॅरिसमध्ये झाला. त्याचे लहानपण नॉर्मंडीमधील ल आव्र या सीन नदीच्या मुखाशी असलेल्या बंदराच्या गावी गेले. त्याच्या वडिलांचा किराणा भुसार मालाचा व्यवसाय होता. क्लोदला चित्रकलेची चांगलीच आवड होती. तो आपल्या पुस्तकांमधील रिकाम्या जागा चित्र काढून भरून टाकायचा.
पॅ
रिसला जायचे नक्की झाल्यावर तेथे काय पहायचे हे मी ठरवीत होतो. मित्र, मित्राचा मित्र, इंटरनेट, पॅरिस वरील पुस्तके, दिवाळी अंकांतील लेख अशा सगळ्या माध्यमांतून शोध घेत एफेल टॉवर (परिचित उच्चार - आयफेल टॉवर / फ्रेंच उच्चार तूर ईफेल), शाँजलिजे वरून फेरफटका, लिडो शो, लुव्र आणि ओर्से म्युझियम, रोदँ गार्डन, पिकासो म्युझियम, मोंमार्त्रचे व्हाईट चर्च यांच्यावरील सगळी माहिती मी कणाकणाने गोळा करत होतो. पॅरिस २०१० चे कॅलेंडर भिंतीवर लटकवून ठेवले होते. ल अँबेसडर आणि बाँजूर इंडिया ही पोस्टर्स भिंतीवर चिकटवून ठेवली होती. अशा रितीने तीन-चार महिने मी घरीच पॅरिसची वातावरण निर्मिती केली होती. त्यात घरी आलेल्या एका पाहुण्याने हे पॅरीसमय वातावरण बघून तुम्ही पॅरीसला जाल तेव्हा मोनेची 'वॉटर लिली' ही मालिका जरूर बघा असे बजावून सांगितले. मोनेला मी टाळणार नव्हतो. पण त्याच्या एकसुरी, एकरंगी निसर्गचित्रांमध्ये असे आवर्जून पाहण्यासारखे काय असेल ते तेव्हा कळले नव्हते.
मराठी साहित्यात पुणे आणि लंडन या दोन शहरांची एवढी वर्णने आलेली आहेत की या वाङमयीन परिचयामुळे या शहरांच्या अगदी पहिल्या भेटीतसुध्दा परकेपणा वाटत नाही. पर्वती, डेक्कन जिमखाना, बिग बेन, ट्रॅफल्गार स्क्वेअर पहिल्यांदा बघताना सुध्दा आपल्याला ओळखीचे वाटतात. 'कॅचर इन द राय' वाचल्यानंतर बरेच दिवस मला आपण न्यूयॉर्कमध्ये रात्रीचे फिरत आहोत असे स्वप्न पडत असे. 'ब्रुकलीन ब्रिज' ही सुप्रसिध्द कविता वाचल्यामुळे प्रत्यक्षात जेव्हा ब्रुकलीन ब्रिज पाहिला तेव्हा ती कविताच पुन्हा वाचल्यासारखे वाटले. मोने, रन्वा, पिसारो, व्हान गॉग, तुलुझ लोत्रेक वगैरे चित्रकारांनी सीन नदीचा काठ, पॅरिसमधील कॅफे, शहरामधील विविध कथीड्रल, बुलेवार, अ‍ॅव्हेन्यू आणि रस्त्यांची जी पेंटिंग केली आहेत त्यातून पॅरिस शहराचा आणि माझा परिचय अगोदरच झालेला होता. त्यामुळे मी जेव्हा पॅरिसला गेलो तेव्हा मोंमार्त्र, पॉ नफ, शाँजलिजे या विभागातून फिरत असताना पेंटिंगमधून ओळखीच्या झालेल्या वास्तू आणि रस्ते शोधण्याचा प्रयत्न करीत होतो.
क्लोद मोनेचा जन्म १८४० सालात पॅरिसमध्ये झाला. त्याचे लहानपण नॉर्मंडीमधील ल आव्र या सीन नदीच्या मुखाशी असलेल्या बंदराच्या गावी गेले. त्याच्या वडिलांचा किराणा भुसार मालाचा व्यवसाय होता. क्लोदला चित्रकलेची चांगलीच आवड होती. तो आपल्या पुस्तकांमधील रिकाम्या जागा चित्र काढून भरून टाकायचा. त्याची एक आत्या हौशी चित्रकार होती. तिला आपल्या भाच्याची चित्रकलेतील गती लक्षात आली आणि तिने त्याला सतत उत्तेजन दिले. तिने छोट्या क्लोदची चित्रे ल आव्रमध्ये भरलेल्या एका प्रदर्शनात पाठवली. त्याच प्रदर्शनात युजीन बुदँ या निसर्ग चित्रकाराचीही पेंटिंग होती. क्लॉदने एवढ्या लहान वयात काढलेली चित्रे पाहून बोदँ खूप प्रभावित झाला. त्याने छोट्या क्लॉदला आपल्या पंखाखाली घेतले.
त्याकाळी निसर्गचित्र काढताना त्या दृश्याचे प्रत्यक्ष जागेवर जाऊन रेखाटन करून आणि नंतर फुरसतीने स्टुडिओत जाऊन संपूर्ण चित्र कॅनव्हासवर सावकाश रंगवण्याची पध्दत होती. चित्र काढण्याच्या या पध्दतीत हुबेहूबपणावर भर असायचा. तरी त्यात जिवंतपणा नसे. तो जिवंतपणा आपल्या पेंटिंगमध्ये यावा म्हणून युजीन बुदँ प्रत्यक्ष जागीच पेंटिंग पूर्ण करीत असे. समुद्रकिनार्‍याचे दृश्य रंगवण्यात त्याचा हातखंडा होता. छोटा क्लोद मोने बुदँच्या शैलीने प्रभावित झाला. वयाच्या अवघ्या सतराव्या वर्षी निसर्गदृश्य रंगवणे हेच आपल्या जीवनाचे ईप्सित आहे असे त्याने ठरवले. तो म्हणतो 'अचानक मला सगळे स्पष्ट दिसू लागले. पेंटिंग म्हणजे काय याचा मला साक्षात्कार झाला. ह्या (बुदँ) चित्रकाराने आपल्या कलेत ज्या धैर्याने आपला स्वतंत्र मार्ग शोधला त्यामुळे मला कलाकार म्हणून माझा मार्ग सापडायला मदत झाली.'
कलाकारांची राजधानी म्हणून पॅरिस शहराची प्रसिध्दी हळूहळू फ्रान्सच्या बाहेर पसरत चालली होती. सर्व जगातून कलाकारांचा ओघ पॅरिसच्या दिशेने वाहत होता. १८५९ मध्ये क्लोदला त्याच्या वडिलांनी चित्रकलेच्या पुढील शिक्षणासाठी म्हणून पॅरिसमध्ये पाठवले. एकोल द बोजार (Ecole de Beaux Arts) या प्रख्यात संस्थेत त्याने प्रवेश घ्यावा असे त्याच्या वडिलांचे मत होते. पण क्लोदने आतलिए स्वीस (Atelier Suisse) या खाजगी संस्थेतच प्रवेश घेतला. आपल्या इच्छेविरूध्द वागलेले त्याच्या वडिलांना मुळीच आवडले नाही आणि त्यांनी त्याला पैसे पाठवायचे बंद केले.
आतलिए स्वीसमध्ये मोनेची ओळख कॅमीय पिसारो, एदुआर माने आणि गुस्ताव्ह कुर्बे या चित्रकारांशी झाली. मोंमार्त्र मधील ब्रासरी द मार्तिर या कॅफेत पॉल सेझाँ, देगा, रन्वा हे सगळे नव्या युगाचे पुरोगामी अव्हाँ-गार्द चित्रकार तासंतास गप्पा मारत बसत. त्यावेळी प्रचलित असलेल्या पध्दतीमध्ये ऑइलपेंटिंग करण्यासाठी आधी प्राथमिक संदर्भ रेखाटने केली जात. नंतर सावकाश स्टुडिओत इझलवर कॅनव्हास लावला जाई. त्यावर अगोदर केलेल्या संदर्भ रेखाटनांच्या आधारे चारकोल नाहीतर पेस्टलने रेखाटन केले जाई. त्यावर विचारपूर्वक रंगलेपन केले जाई. रंगवताना रंगांचे पातळ थर एकमेकांवर दिले जात. एकावर एक थर देताना अगोदर दिलेला थर सुकलेला असण्याची आवश्यकता असे. त्यामुळे खूप कारागिरी करता येत असे, पण या सगळ्या प्रक्रियेला वेळही भरपूर लागे. नव्या चित्रकारांना हे सगळे पसंत नव्हते. निसर्ग क्षणोक्षणी बदलत असतो. आता आपण बघत आहोत ते दृश्य दुसर्‍या क्षणी बदलते. छायाप्रकाशाचा खेळ सतत चालू असतो. मोने तर म्हणायचा की निसर्गातील प्रत्येक गोष्ट सतत बदलत असते. त्यामुळे आपल्या नजरेसमोरचे दृष्य कॅनव्हासवर हुबेहूब उतरवता येणे निव्वळ अशक्य असते. आपण जे चित्र काढतो ती फक्त त्या दृष्याची मन:पटलावर उमटलेली प्रतिमा असते. ती विसरून जाण्याच्या आत आपल्याला ती कॅनव्हासवर उतरवता आली पाहिजे. त्यासाठी चित्रकाराने चित्रविषयाच्या समीप, त्या दृश्याच्यासमोर जाऊन तो निसटता क्षण पकडण्यासाठी अतिशय वेगाने काम केले पाहिजे. या विचारांनी त्यावेळचे तरूण चित्रकार भारलेले होते.
आता आपल्याला असा प्रश्न पडेल की यापूर्वी हा विचार कोणाला कसा सुचला नाही. हा विचार सुचण्यासाठी एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात लागलेले दोन तांत्रिक शोध कारणीभूत झाले. पहिला शोध फोटाग्राफीचा आणि दुसरा ट्यूबमधील तैलरंगांचा. फोटाग्राफीच्या शोधामुळे कॅमेरा नामक यंत्राच्या सहाय्याने हुबेहूब चित्र काढता येऊ लागले. चित्रकाराने जर हुबेहूबपणावर भर द्यायचा तर कॅमेरा त्याच्यापेक्षा कमी वेळात जास्त हुबेहूब चित्र काढू शकतो. या परिस्थितीत चित्रकाराचे प्रयोजन काय असा प्रश्न त्यावेळच्या चित्रकारांसमोर उभा राहिला. यातूनच चित्रकाराने कॅमेर्‍यापेक्षा काहीतरी वेगळे केले पाहिजे हा विचार पुढे आला. चित्रकाराने हुबेहूब चित्रणापेक्षा आपल्या मन:पटलावर उमटलेल्या प्रतिमेशी प्रामाणिक रहायला हवे. पण यासाठी स्टुडिओतील वेळखाऊ तंत्र उपयोगी पडणार नव्हते. स्टुडिओ पेंटिंगचे वेळखाऊ तंत्र बदलण्यास त्याच सुमारास झालेली दुसरी एक तांत्रिक सुधारणा अप्रत्यक्षरित्या कारणीभूत झाली. तैलरंग तेव्हा नुकतेच ट्यूबमध्ये उपलब्ध होऊ लागले होते. रंग ट्यूबमध्ये येण्यापूर्वी चित्रकारांना रंगांची चूर्णे बाजारातून विकत घेऊन स्टुडियोत आणल्यावर ती खलबत्यात कुटून त्यात ऑईल आणि टर्पेंटाईन वगैरे मिसळून आपापले रंग तयार करावे लागत. हे रंग तयार करण्याचे काम खूप मेहनतीचे आणि वेळखाऊ असल्याने प्रत्यक्ष जागी जाऊन चित्र रंगवणे शक्य होत नसे. ट्यूबमध्ये रंग उपलब्ध झाल्यामुळे तैलरंगाचे काम स्टुडिओच्या बाहेर प्रत्यक्ष जागी करता येण्याचा पर्याय शक्य स्वरूपात आला.
कॅनव्हास स्टुडिओच्या बाहेर आल्याने नुसता तंत्रातच बदल झाला असे नसून त्यामुळे चित्रविषय सुध्दा बदलत गेले. अकॅडेमिक शैलीमध्ये काम करणारे चित्रकार बायबल, ग्रीक पुराणे, राजेरजवाडे, चर्च, सुंदर निसर्गदृश्य यांच्या पलीकडे सहसा जात नसत. त्यांच्या दृष्टीने पॅरिस शहर, तेथील सामान्य नागरिकांचे दैनंदिन जीवन हे चित्राचे विषय होऊच शकत नव्हते. या नव्या मनुच्या चित्रकारांनी त्यांच्या भोवतालच्या पॅरिस शहराचे, तेथील सामान्य नागरिकांचे, त्यांच्या सुखदु:खाचे चित्रण आपापल्या पेंटिंगमधून करायला सुरवात केली. कॅफेतील गप्पा, नृत्यगृहातील वातावरण, वनभोजन, गावाबाहेर काढलेल्या सहली असे विषय त्यांनी हाताळायला सुरवात केली. भांडवलशाही, औद्योगिक क्रांती आणि त्रिखंडांत पसरलेले साम्राज्य यांची फळे समाज नुकतीच चाखू लागला होता. चर्चचा प्रभाव कमी झाला होता. लोकांच्यापाशी फुरसतीचा वेळ आणि समृद्धीमुळे आलेला पैसा होता. नव्या युगाच्या स्वागताला सर्व समाज उत्सुक होता. फ्रान्स आणि युरोपच्या इतिहासातील हे सुवर्णयुग होते. या काळाचे प्रतिबिंब नव्या मनुच्या चित्रकारांनी काढलेल्या पेंटिंगमध्ये पडलेले दिसून येते.
त्याच वेळी तिसर्‍या नेपोलियनच्या कारकिर्दीत पॅरिसचे रूप पालटायला सुरवात झाली होती. आर्क द त्रियाँफ पासून सुरू होणारे सर्व महत्वाचे रस्ते रूंद करण्याचा कार्यक्रम धडाक्याने हाती घेतला होता. या नूतनीकरण होत असलेल्या पॅरिसचे सौंदर्य या चित्रकारांनी आपल्या कॅनव्हासवर साकारले. मोने, रन्वा आणि पिसारोच्या पेंटिंगमधले पॅरिस आजही जवळपास तसेच आपल्याला बघायला मिळते. मोने जेव्हा पॅरिसमध्ये आला तेव्हा त्याच्या भोवती समविचारी कलाकार गोळा झाले. ते सर्व चित्रकार कॅफेमध्ये जमत. तेथे त्यांच्या गप्पांचा अड्डा जमे. हमरीतुमरीवर येऊन वाद होत. कित्येक वेळा हातघाईचीही वेळ येई. पण यातूनच नव्या विचारांची देवाणघेवाण होई. पॅरिसच्या जीवनात एकूणच या कॅफेंचे खूप महत्व आहे. कॅफे म्हणजे नुसती खाण्यापिण्याची जागा नसून गप्पा, चर्चा, वादविवाद, मनोरंजन, वाचन, लेखन करण्याचीसुध्दा जागा असते हे पॅरिसमध्ये समजून येते.
फ्रान्समधील कला अकादमी सालाँ नावाचे एक वार्षिक प्रदर्शन भरवीत असे. या वार्षिक सालाँमध्ये पाठविण्यासाठी सर्व चित्रकार खूप मेहनत घेऊन आपल्या कलाकृती तयार करीत. त्या कलाकृतींमधून फक्त काही चित्रांची निवड करून हे प्रदर्शन भरविले जाई. मोनेच्या समविचारी अव्हाँ-गार्द चित्रकारांची पेंटींग सालाँमध्ये सातत्याने नाकारली जात. यावर उपाय म्हणून त्यांनी आपले स्वतंत्र प्रदर्शन भरवायचे ठरविले. त्यासाठी फोटोग्राफर नादर या त्यांच्या मित्राने आपला फोटो स्टुडिओ मोठ्या खुशीने देऊ केला. अशा रितीने त्यांचे स्वतंत्र प्रदर्शन १८७४ मध्ये भरले. या प्रदर्शनासाठी मोनेने त्याचे ‘इंप्रेशन : सनराईज’ हे सूर्योदयाचे निसर्गचित्र पाठवले होते. ल आव्र बंदराच्या पार्श्वभूमीवरील सूर्योदयाचा देखावा यात रंगवलेला होता. सूर्योदय झाला आहे पण वातावरणातील धुके अजून पूर्ण वितळलेले नाही अशा धूसर वातावरणाचे करड्या आणि नारिंगी रंगात झपाट्याने केलेले हे तैलरंगातील पेंटिंग होते. त्याकाळातील स्टुडिओत सावकाश पूर्ण केलेल्या पेंटिंगच्या तुलनेत हे अपूर्ण, अर्धवट सोडलेले पेंटिंग वाटू शकेल. त्या प्रदर्शनातील सर्वच पेंटिंग या शैलीत केलेली होती. पारंपरिक शैलीतील कारागिरी केलेली पेंटिंग पाहण्याची सवय झालेल्या प्रेक्षकांना ते प्रदर्शन आवडणे शक्यच नव्हते. त्या प्रदर्शनावर टीकेची झोड उठली. लरुआ नावाच्या कला समीक्षकाने तर त्या प्रदर्शनावर उपहासात्मक असा एक लेख लिहिला. त्या लेखाचे शीर्षक होते ‘एक्सपोझिशन द इंप्रेशनिस्टस्’. मोनेचे ‘इंप्रेशन : सनराईज’ हे पेंटिंग पाहून दोन प्रेक्षक दचकून पळून जात आहेत असे एक व्यंगचित्र या लेखासोबत छापले होते. पेंटिंगची टवाळी करण्यासाठी लिहिलेल्या या लेखामुळे त्यांच्या शैलीला इंप्रेशनिझम असे जे नाव मिळाले ते पुढे त्यांना कायमचे चिकटले. पण या टवाळीने नाउमेद न होता त्यांनी या नव्या शैलीत काम करणे निष्ठेने पुढे चालू ठेवले. कॅफे मधल्या तासंतास चालणार्‍या चर्चेत त्यांना त्यांचे समविचारी चित्रकारच नव्हे तर इतर क्षेत्रातूनसुध्दा समर्थक मिळाले. त्यातून इंप्रेशनिझम या नव्या शैलीचा, संप्रदायाचा जन्म झाला. या कलाप्रकाराचा उदय आणि विकास पूर्णपणे या कॅफेमध्ये चालणार्‍या चर्चांमधून झाला असे म्हटले तर अतिशयोक्ती होणार नाही.
त्याकाळातील मोने, रन्वा, पिसारो, एदुआर माने, कुर्बे, सिस्ले, सेझाँ, सरा, देगा हे सगळे चित्रकार इंप्रेशनिस्ट म्हणून ओळखले जातात. मोने हा इंप्रेशनिस्टांचा एक प्रातिनिधिक चित्रकार म्हणता येईल. त्याने इंप्रेशनिझमच्या ध्येयांचा आयुष्यभर मोठ्या निष्ठेने पाठपुरावा केला. बाह्यचित्रण ही जी इंप्रेशनिस्टांची एक प्रमुख पध्दत होती ती त्याने आयुष्यभर पाळली. बाह्यचित्रण इतरांनीही केले होते. पण कडाक्याची थंडी, बर्फाचा वर्षाव, धुवांधार पाऊस, वादळी वारे, हवामान कसेही असो, मोनेने उघड्यावर कॅनव्हास लावून बसण्याचा कधीही कंटाळा केला नाही. त्याने सीन नदीचे चित्रण केव्हाही करता यावे म्हणून एका होडीत तरंगता स्टुडिओ बांधून घेतला होता. मोने या तरंगत्या स्टुडिओत बसून पेंटिंग करत आहे असे एक पेंटिंग त्याचा मित्र एदुआर मानेने केले आहे. मोनेने जेवढे प्रचंड आकाराचे कॅनव्हास हाताळले तेवढे इंप्रेशनिस्ट शैलीत पूर्वी कोणीही हाताळलेले नव्हते. इथे हे लक्षात घेतले पाहिजे की स्टुडिओ बाहेर मोठ्या आकाराच्या कॅनव्हासवर काम करताना अनेक अडचणी येतात. मोनेने 'बगिच्यातील स्त्रिया' हे आठ फुटी पेंटींग करताना कॅनव्हास हवा तसा खालीवर करता यावा म्हणून खंदक खणून त्यात कप्पीच्या सहाय्याने इझल टांगला होता. कित्येक वेळा वातावरणातील छायाप्रकाश, रंग एवढ्या झपाट्याने बदलत की हातात घेतलेला कॅनव्हास तसाच अर्धवट सोडून द्यावा लागे. त्याची मुलगी असे अर्धवट रंगवलेले कॅनव्हास ढकलगाडीत घेऊन त्याच्या मागे मागे फिरे. जर वातावरणात तसाच प्रकाश, तसेच रंग पुन्हा आले तर त्याला अनुरूप असा अर्धवट राहिलेला कॅनव्हास ढकलगाडीतून निवडून त्यावर तो पुन्हा काम सुरू करी. इंप्रेशनिझम या एकाच ध्यासाने प्रेरित होऊन मोने आयुष्यभर कार्यरत राहिला.
मोनेला बागबगिचांची खूप आवड होती. तो जेथे जेथे राहिला तेथे त्याने बाग जोपासली. १८८३ मध्ये त्याने पॅरिसपासून चाळीस मैलांवर जिवर्नी येथे डोंगर उतारावरची दोन एकर जमीन विकत घेऊन त्यावर एक टुमदार घर आणि स्टुडिओ बांधला. घराभोवती खूप मेहनत घेऊन एक बाग तयार केली. ही बाग आज पर्यटकांचे एक आकर्षण झाली आहे. जिवर्नीमध्ये मोने त्याच्या मृत्यूपर्यंत चाळीस वर्षे राहिला. त्याने केलेल्या पेंटिंगचे मूळ स्त्रोत, प्रेरणास्थान या बागेत आपल्याला पहायला मिळतात.
रस्त्यालगतच्या फाटकातून आत शिरल्यावर घराकडे जाणार्‍या पायवाटेच्या दुतर्फा सूर्यफूल, डेझी, आयरिस, डेल्फिनियम वगैरे फुलांच्या रांगा लावलेल्या आहेत. वाटेवर ठिकठिकाणी कमानी उभारलेल्या आहेत. कमानी आणि बांबूच्या कामट्यांच्या जाळीवर क्लेमॅटीस्, रानगुलाब आणि व्हर्जिनीयाच्या वेली चढवलेल्या आहेत. डाव्या हाताला लाल, पिवळा, गुलाबी या रंगांच्या ट्युलीपचे ताटवे आहेत. एका चौरसात जपानी चेरीची झाडे आहेत. आपल्या बागेत लावायला मोनेने युरोप, आफ्रिका, आशिया अशा त्रिखंडांतून विविध फुलझाडे, वनस्पती मागवल्या होत्या. रस्त्याच्या दुसर्‍या बाजूला मोनेने आपली सुप्रसिध्द वॉटर लिलींची बाग निर्माण केली. या बागेतून एक झरा वाहतो. या झर्‍यावर एक लहानसा जपानी पध्दतीचा लाकडी पूल बांधलेला आहे. मध्यभागी एक तळे आहे. या तळ्यात शेकडो जातीच्या लिली लावलेल्या आहेत. इंप्रेशनिस्ट शैलीत स्टुडिओच्या बाहेर उघड्यावर काम करताना काही मर्यादा पडतात. मोनेने आपल्या स्टुडिओच्या सभोवतीच निसर्ग निर्माण करून त्या मर्यादांवर उपाय शोधला. आपल्या आयुष्यातील शेवटची वीस वर्षे त्याने या वॉटर लिलींची पेंटिंग करण्यात घालवली. त्यातील काही पेंटिंग बागेतल्या एका छोट्या म्युझियममध्ये ठेवलेली आहेत. पॅरिसमधल्याच नव्हे तर जगातल्या प्रत्येक प्रख्यात म्युझियममध्ये मोनेचे एकतरी वॉटर लिली सापडतेच.
मोनेच्या सुरवातीच्या पेंटिंगमध्ये तळे, काठावरची झाडे, जपानी पूल, पायवाटेच्या कडेला लावलेले फुलांचे ताटवे असे सगळे तपशील असायचे. नंतर त्याने तपशिलांऐवजी फक्त तळ्याच्या पाण्यात पडलेल्या आकाश आणि ढगांच्या प्रतिबिंबावर लक्ष केंद्रित करायला सुरवात केली. त्याचा तळ्याकडे बघण्याचा व्ह्यू पॉईंट खूप उंचावरून असल्यामुळे त्याच्या पेंटींगमध्ये पृष्ठभागाचे सपाटीकरण झाले. त्याचा संपूर्ण कॅनव्हासच जणू काही तळ्याचा आरसपानी पृष्ठभाग झाला. वॉटरलिलीचा आकार अस्पष्ट झाला आणि उरला फक्त रंगांच्या प्रतिबिंबाचा खेळ. रंगाच्या छटा आणि पोत यांच्या विविध शक्यता त्याने आपल्या कॅनव्हासवर आजमावून पहायला सुरवात केली.
पहिल्या महायुध्दाच्या सुरवातीला त्याने प्रचंड मोठ्या आकाराचे कॅनव्हास रंगवायला घेतले. वीसपंचवीस फुटी कॅनव्हासवर काम करण्यासाठी त्याने वॉटरलिलीची शेकडो प्राथमिक रेखाटने केली. या कामाचा आवाका आणि स्वरूप अतिशय प्रचंड होते. वाढते वय, प्रकृती अस्वास्थ्य आणि त्यात रन्वा, रोदँ आणि देगा सारख्या जवळच्या मित्रांचे निधन याने तो शरीराने आणि मनाने खचला. या काळात त्याला त्याचा आर्ट डीलर पॉल ड्युरांड रूएल आणि मित्र जॉर्ज क्लेमाँसो यांनी सतत उत्तेजन दिले. ड्युरांड रूएलने इंप्रेशनिस्टांना अगदी सुरवातीपासून पाठिंबा दिला होता. इतर आर्ट डीलर इंप्रेशनिस्टांचे कॅनव्हास आपल्या गॅलरीत ठेवायला सुध्दा नकार देत होते त्या काळी ड्युरांड रूएलने त्यांचे कॅनव्हास खरेदी करून त्यांना मदत केली होती. क्लेमाँसो हा फ्रान्समधील एक फार मोठा राजकारण धुरंधर होता. त्याने मोनेला तो करत असलेले वॉटर लिलीचे कॅनव्हास राष्ट्राला अर्पण करायला सुचविले. मोनेचे हे वॉटर लिलीचे काम जिवर्नीमध्ये दहा वर्षे चालू होते यावरून त्याचा आवाका लक्षात यावा.
हे काम चालू असताना त्याला मोतीबिंदूचा त्रास होऊ लागला. आपण काय बघतोय व कॅनव्हासवर काय उतरवतोय तेच त्याला कळेनासे झाले. कित्येक वेळा तो फक्त इतक्या वर्षांचा अनुभव आणि अंत:प्रेरणेवर विसंबून अंदाजानेच काम करत असे. २००३ मध्ये एका नेत्रविकार तज्ज्ञाने मोनेला मोतीबिंदू झाल्यावर कसे दिसत असेल याचा काँप्युटर सिम्युलेशन या तंत्राच्या सहाय्याने अभ्यास केला. त्याने त्या अभ्यासातून मोनेच्या उत्तरायुष्यातील कामात त्याच्या ब्रशचे फटकारे कसे जोरकस झाले, तो प्रामुख्याने निळा, नारिंगी आणि तपकिरी या रंगांचा वापर का करू लागला, त्याच्या पेंटिंगमधील तपशील कसे गेले, वस्तूंचे आकार एकमेकांत कसे विलीन होऊ लागले वगैरे बदलांचे विश्लेषण केले होते. पण मला ते फारसे पटत नाही. कारण अशा अभ्यासातून फार तर मोनेला त्याच्या बाह्य चक्षूंनी काय दिसत होते याचा उलगडा करता येईल पण त्याच्या अंत:चक्षूंना काय दिसत होते याचा उलगडा करणे अशक्य आहे.
शेवटी १९२३ मध्ये त्याच्यावर मोतीबिंदूची शस्त्रक्रिया करण्यात आली. शस्त्रक्रियेनंतर त्याची दृष्टी सुधारली. मला आता सगळे स्पष्ट दिसू लागले आहे असे त्याने जाहीर केले आणि तो पुन्हा झपाट्याने कामाला लागला. १९२६ पर्यंत त्याने वॉटर लिलीचे बरेच प्रचंड कॅनव्हास पूर्ण केले. डिसेंबर १९२६ मध्ये वयाच्या ८६व्या वर्षी क्लोद मोनेचे निधन झाले. क्लेमाँसोच्या सांगण्याप्रमाणे मोनेने वॉटर लिलीची पेंटिंग्ज राष्ट्राला अर्पण केली होती. ही पेंटिंग्ज लुव्र म्युझियमच्या परिसरातील ओराँजरी या इमारतीत कायमस्वरूपी प्रदर्शनात मांडून ठेवली आहेत. मोनेच्या निधनानंतर सहा महिन्यांनी मे १९२७ मध्ये त्याचा उद्घाटन समारंभ झाला. मोनेच्या पन्नास वर्षांच्या प्रर्दीर्घ कारकिर्दीतील सर्वात्कृष्ट काम आज आपल्याला ओराँजरीमध्ये बघायला मिळते. ओराँजरीमध्ये इतरही इंप्रेशनिस्ट चित्रकारांची पेंटिंग आहेत पण गर्दी होते ती मोनेच्या वॉटर लिलींसाठी. दोन मोठ्या लंबगोलाकृती आकाराच्या हॉलमध्ये मोनेची वॉटर लिलीची चाळीस फुट लांब भव्य पॅनेल लावलेली आहेत. त्या हॉलमध्ये शिरल्यावर तोंडाचा आ वासतो. मोनेच्या पेंटिंगची भव्यता, आकार आणि रंग एकमेकात विलीन करताना त्याने निळ्या रंगाशी केलेला विस्मयकारी खेळ पाहताना बघणारा थक्क होतो. आर्ट आणि पेंटिंगवरील पुस्तकातील वॉटर लिलीचे कितीही प्रिंट पाहिले असले तरी ओराँजरीतील पॅनेल प्रत्यक्ष बघताना येणार्‍या अनुभवाची त्या प्रिंटवरून तिळमात्रही कल्पना येत नाही. लंबगोलाकार हॉलमध्ये वॉटर लिलीची भव्य पॅनेल बघताना जी प्रचिती येते ती केवळ अवर्णनीय अशीच म्हणावी लागेल. हॉफमन हा संगीतसमीक्षक बेथोवेनच्या सी मेजर मधल्या पाचव्या सिंफनीचे परीक्षण करताना म्हणाला होता, "रात्रीच्या काळोखातून प्रकटलेल्या तेजस्वी प्रभेच्या प्रकाशातील मागे पुढे नाचणार्‍या राक्षसी सावल्यांनी आपण क्षणभर भयभीत होतो, पण त्या तेजाने आपल्यातील सर्व हीण जळून जाते. उरते फक्त एक हळवी सुखद वेदना. त्या सर्वांग व्यापून टाकणार्‍या वेदनेच्या गर्भात जाणवतात वैश्विक प्रेमाची स्पंदने. त्या सुरांच्या आर्ततेने आपले हृदय भरून येते. तो विलक्षण आनंदाचा क्षण अनुभवत असताना आपण स्तिमित होतो." हॉफमनच्या शब्दात वॉटर लिलीचे वर्णन करायचे झाले तर ते 'सिंफनी इन ब्ल्यू' असेच करावे लागेल.
पूर्वी अमूर्त चित्रकला मला फारशी भावत नसे. उत्तर आधुनिक कालखंडात संगीत आणि चित्रकलेतील सीमारेषा पुसण्याचे जे प्रयोग झाले ते मला अनाकलनीय वाटायचे. पण वॉटर लिली बघितल्यानंतर किंवा अनुभवल्यानंतर असे म्हणू या, पूर्वी अनाकलनीय वाटणार्‍या गोष्टींकडे बघण्याची एक नवी दृष्टी माझ्याकडे आली. युरोपच्या सहलीची मी एवढी काळजीपूर्वक आखणी केली होती. पण फारशी ओळख नसलेल्या एका व्यक्तीने अल्पपरिचयात दिलेला सल्ला न ऐकता ओराँजरी आणि जिवर्नीला मी गेलो नसतो तर आयुष्यातील एका मोठ्या आनंदाला मुकलो असतो हे निश्चित. हा आनंद सतरा दिवसात अठरा देश बघण्याच्या आनंदापेक्षा खूप मोठा होता!
- जयंत गुणे